طبقه‌بندی آراء متفکران مطالعات شهر اسلامی

تعاریف شهر اسلامی در دو سوی متضاد، وجود این مفهوم را به چالش کشیده است. به صورت کلی مجموعة دیدگاه‌ها در این رابطه به دو گروه موافق و مخالف وجود شهر اسلامی تقسیم می‌شود. در دهه‌های نخستین قرن 20 م. چنین مفهومی برای نخستین‌بار شکل گرفت. این گرایش از سوی مستشرقین آغاز شد و در ابتدایی‌ترین شکل خود با نمونه‌های غربی و کلاسیک مورد مقایسه قرار گرفت که بستر مخالفت با مفهوم شهر اسلامی را فراهم کرد. در تعاریف اولیه، وجود شهر اسلامی به دلیل عدم انطباق با این نمونه‌ها توسط برخی انکار شد. موافقان این مفهوم، با بررسی نمونه‌های خاورمیانه و شمال آفریقا، به معرفی ساختار و عناصر مشترکی بین شهرهای اسلامی هدایت شدند. ساختار ترسیم‌شده، کالبدی برای شهر اسلامی تصویر کرد که به دلیل بررسی شهر فارغ از عوامل تأثیرگذار بر شکل‌گیری آن، قابل تعمیم به مجموع شهرهای قلمرو اسلامی نیست. چطور می‌توان عناصر و ویژگی‌های مشترکی برای شهرهای این قلمرو متصور شد درحالی‌که بحث حاضر به یافتن نقاط مشترک بین تمدن‌های مختلف پرداخته است. نقاط مشترک در محدوده اسلامی می‌تواند برخاسته از باورهای مشترک باشد، همان چیزی که باعث یکپارچگی این پهنه شده است. در نهایت نگاه محتواگرایانه به شهر اسلامی که مجموع اقدامات شهری را زاییدة فرهنگ و باورهای اسلامی می‌داند مفهوم جدیدی در این موضوع ایجاد کرده است. در این مقاله، دیدگاه‌های مرتبط با مفهوم شهر اسلامی پس از مقایسه به سه گروه صورت‌گرا، ساختارگرا و محتواگرا تقسیم شده است. نظرات صورت‌گرا نگاهی پوسته‌ای و ظاهری به شهر داشته است. نظرات ساختارگرا شهر را با عناصر و کالبد آن معرفی می‌کند. نظرات محتواگرا شهر را همانند قالبی برای محتوا و مفاهیم اسلامی تبیین کرده است. در تعریف شهر اسلامی با رویکرد محتواگرا، مفاهیم و باورها جامه عمل پوشیده‌اند. این مفاهیم، محتوای کالبدی هستند که از پیشینة تاریخی، فرهنگی و اقلیمی بستر خود نشأت گرفته است.